Mbretërit sundojnë nga lindja dhe bekimi. Ata sundojnë edhe përmes frikës. Kur miliona protestues dolën këtë muaj për të thënë “Jo Mbretërve”, Donald Trump publikoi një video të krijuar nga inteligjenca artificiale ku ai shfaqej duke u kurorëzuar, për të këmbëngulur më pas se “nuk është mbret”.
Pra, cila është e vërteta?
Brilyn Hollyhand e merr pyetjen në mënyrë të drejtpërdrejtë dhe vëren se në Amerikë nuk ka mbretër — videot e Trump-it, sipas tij, janë thjesht tallje argëtuese.
Por pyetja e vërtetë është nëse Trump po kërkon llojin e pushtetit që dikur u përkiste monarkëve. Pas vendimit të Gjykatës së Lartë në çështjen Trump kundër Shteteve të Bashkuara, presidentët gëzojnë imunitet absolut për aktet kushtetuese thelbësore dhe imunitet të supozuar për aktet e tjera zyrtare, gjë që e bën edhe më të vështirë sfidimin e pushtetit të përqendruar ekzekutiv.
Në këtë sfond, kritikët thonë se Trump tashmë qeveris si një mbret — duke kërkuar kontroll mbi institucionet e pavarura, duke zëvendësuar stafin ekzistues me “kalorës” të besuar, duke ndëshkuar arbitrarisht përmes tarifave dhe masave të tjera, dhe duke krijuar përgjithësisht një atmosferë frike.
Për mbështetësit e tij, megjithatë, këto veprime përfaqësojnë lidership të fortë dhe vendimtar nga një president që, në fund të fundit, fitoi shumicën popullore në zgjedhjet e fundit. Ata shohin një drejtues që heq pengesat për të dhënë rezultate.
Edhe pse Trump nuk është mbret në letra, strategjia e tij kujton fuqitë që dikur ushtronin mbretërit, veçanërisht Henri VII, monarku Tudor që konsolidoi autoritetin duke dobësuar fisnikët rivalë, duke centralizuar kontrollin fiskal dhe duke riformuar mekanizmat e qeverisjes.
Për shembull, Henri përdori mjete të fshehta për të mbledhur të ardhura — borxhe, dhurata të detyruara dhe gjoba – për të zhvendosur burimet drejt prioriteteve mbretërore pa pëlqimin e të tjerëve.
Në mënyrë të ngjashme, administrata Trump ngriti miliarda dollarë ndihmë të jashtme të planifikuara për t’u shpenzuar, duke ushtruar kështu një pushtet (“të thesarit”) që teorikisht i takon Kongresit. Edhe pse një gjykatë federale urdhëroi në shtator lirimin e fondeve, Gjykata e Lartë lejoi që pjesa më e madhe e ngrirjes të vazhdojë deri në fund të vitit fiskal.
Mbështetësit e Trump do të thonë se këto “anulime” janë të ligjshme dhe synojnë t’i japin ekzekutivit fleksibilitet për të ndalur shpenzimet e panevojshme. Në këtë mënyrë, ngrirja e fondeve shihet si një veprim i vendosur në shërbim të votuesve të tij. Dhe, meqë Kongresi mund të refuzojë çdo anulim me ligj, pushteti i tij nuk është i pakufizuar.
Por administrata ka ri-klasifikuar poste kyçe, ka kufizuar mbrojtjet e shërbimit civil dhe ka zhvendosur autoritetin nga ekspertët karrieristë te ndihmësit besnikë. Juristët e agjencive po rishkruajnë udhëzimet, shkencëtarët po zbusin raportet e rrezikut, dhe zyrtarët e etikës po rishikojnë opinionet derisa të jenë politikisht të pranueshme.
Mosmarrëveshjet që dikur trajtoheshin në seanca dëgjimore apo nga inspektorët e përgjithshëm, tani po zgjidhen në mënyrë private, duke lënë pak gjurmë publike.
Qëllimi i një sistemi meritash është të parandalojë që qeveria të funksionojë si një oborr mbretëror, ku besnikëria ka më shumë peshë se aftësia. Kur favorizohen njerëz të afërt në vend të profesionistëve me përvojë, vendimet bazohen në lidhje personale, jo në ekspertizë, dhe mbikëqyrja dobësohet.
Nën Trump, zyrtarët e përkohshëm po mbushin gjithnjë e më shumë postet që kërkojnë miratim nga Senati, periudhat e komenteve publike janë shkurtuar nga 60 në 30 ditë, dhe njoftimet shpesh nxirren me nxitim.
Sërish, mbështetësit e Trump do të argumentonin se këto ndryshime prishin rezistencën burokratike dhe lejojnë drejtuesit e zgjedhur të zbatojnë programin për të cilin janë votuar. Por të tjerë shohin një përqendrim të pushtetit më monarkik, edhe pse teknikisht ligjor. Rregullat ekzistojnë për ta detyruar pushtetin të justifikohet publikisht – ndaj agjencitë duhet të propozojnë veprime, të ftojnë komente dhe të publikojnë arsyetimet e tyre.
Por çdo hap po kompresohet aq shumë sa funksionon vetëm formalisht, si një alibi e jo si mjet llogaridhënieje.
Ashtu si Henri VII që mbushte postet me besnikë ose i linte bosh, vakancat e zgjatura në rolet e inspektorëve të përgjithshëm kanë ngadalësuar hetimet, ndërsa drejtuesit e përkohshëm pa mbështetje politike kanë hezituar të zbatojnë rregullat.
Ligjet për lirinë e informimit ekzistojnë ende, por vonesat e gjata dhe refuzimet më të shpeshta i kanë dobësuar ato, duke kujtuar zakonet Tudor të ruajtjes së formave ligjore, por boshatisjes së përmbajtjes.
Ligji është menduar për ta kufizuar pushtetin, por këto kufizime zbuten kur ekzekutivi mbështetet në imunitet të plotë për aktet zyrtare, falje për aleatët dhe ndjekje gjyqësore të kundërshtarëve. Edhe pse protesta mbetet ligjore dhe e dukshme, mbrojtja e këtyre të drejtave varet nga zbatimi i barabartë.
Nëse aleatët trajtohen më butë se kritikët, atëherë ato të drejta nuk janë më të barabarta dhe aktorë të ndryshëm – biznese, organizata jofitimprurëse, zyrtarë vendorë – mund të ndryshojnë sjelljen për të shmangur përplasjen.
Shtetet e Bashkuara ende kanë mbrojtje institucionale – gjykata që nganjëherë i kundërvihen ekzekutivit, shtete e qytete që reagojnë, gazetarë që zbulojnë abuzime, qytetarë që protestojnë dhe një Kongres që mund të riafirmojë kompetencat e veta kushtetuese. Por këto mekanizma do të gërryhen nëse neglizhohen. Në Anglinë e Henri VII, institucionet me emra të nderuar u zbrazën nga brenda. E njëjta gjë mund të ndodhë edhe në një republikë moderne nëse qytetarët nuk përdorin mjetet që kanë në dorë.
Vendimet e fundit gjyqësore kanë dëmtuar këto mbrojtje, jo vetëm duke dhënë imunitet për aktet zyrtare, por edhe duke ngushtuar rregullat e provave, duke lehtësuar shkarkimin e zyrtarëve, duke kufizuar autoritetin e agjencive dhe duke përdorur vendime urgjente për të ngrirë fondet derisa ato të skadojnë.
Megjithatë, edhe pse Trump është pajisur me më shumë pushtet, ai nuk është kurorëzuar. Një president nuk mund të bëjë atë që bën një mbret: të qeverisë pa zgjedhje, të shpenzojë pa miratim, të shpërndajë gjykatat ose të zhdukë autoritetin e qeverive lokale.
Debati do të vazhdojë mes atyre që i shohin taktikat e Trump-it si mënyra legjitime për të çliruar nyjet burokratike dhe për të mbajtur premtimet, dhe atyre që i shohin si strategji për të eliminuar transparencën e mbikëqyrjen, duke lënë institucionet formalisht në këmbë, por të ndryshuara në funksion.
Pyetja nuk ka të bëjë me kurora e tituj, por me faktin nëse presidenca po shndërrohet në vendin e vetëm ku merren vendimet kombëtare. Kjo betejë po zhvillohet sot në buxhete, emërime dhe shumë procese të tjera të administratës civile.
Në fund, më pak rëndësi ka nëse Trump e sheh veten si mbret, sesa nëse Kongresi, gjykatat, komuniteti i biznesit dhe elektorati e lejojnë atë të sillet si i tillë./Project Syndicate
